تحقیق در عناصر موسیقایی غزلهای بیدل دهلوی

سبک شعر فارسی که در قرون ده تا دوازده رایج بوده و به هندی مشهور است، با وجود تنوع شیوه ها، کم وبیش دارای ویژگیهایی است که اغلب آنها در شعر بیدل نیز با شدت بیشتری وجود دارد، از جمله تازگی. از لحاظ موسیقایی نیز هرچند شاعران این شیوه در مقایسه با دور? پیش از آن (شعر سبک عراقی) کمتر به ظرافتهای موسیقایی و لوازم فصاحت توجه دارند، اما شاعران بزرگ این سبک از این قاعده مستثنا هستند. بیدل که بزرگترین شاعر شاخه هندی این سبک است و در ایران تا حدود دو دهه پیش عمدتاً ناشناخته بود، در عرصه اندیشه و جهان بینی، متأثر از فلسفه و هستی شناسی هندی است. شیو? بیان غریب و پیچیده بیدل، با نگاه و دریافتهای تازه و نامأنوس او که حاصل دیدگاه خاص این شاعر است، سازگاری کامل دارد و موسیقی شعرش نیز جزئی از این شیوه است. در تاریخ نقد ادبی، «کیفیت موسیقایی» را، همواره جزء جدایی ناپذیر شعر شمرده و برخورداری از آن را برای شعر لازم دانسته اند. در شعر فارسی، عناصر متشکله این موسیقی عبارت است از: وزن عروضی، قافیه و ردیف، و هم آوایی کلمات شعر که نتیجه تکرار هنری واحدهای آوایی متنوع زبان است. هماهنگی بین هر یک از این عناصر و محتوای شعر را نیز می توان تبصره ای بر این پدیده های آوایی و مکمل کیفیت موسیقایی شعر تلقی کرد. در قالب «غزل»، با توجه به ویژگیهای ساختاری آن، عناصر موسیقایی یادشده را می توان به دو گروه عناصر مربوط به ساختمان غزل (که در یک غزل ثابت است) و عناصر مربوط به بیت (که در ابیات مختلف غزل، در صورت وجود، ممکن است تغییر کند)، تقسیم کرد. عناصر موسیقایی اصلی در ساختمان غزل، عبارت از وزن، قافیه و ردیف است که «زمین» غزل را تشکیل می دهد؛ اصطلاحی که در متون ادبی دوره سبک هندی، به این معنی به کار رفته است. کیفیات موسیقایی غزل بیدل را در دو نکته می توان خلاصه کرد: 1- تازگی و غرابت، 2- تأثر از عناصر فرهنگی محیط هند. تازگی و غرابت، بستگی به مخاطب دارد و برای مخاطب ایرانیِ شعرِ بیدل، عناصر فرهنگی هند، خود، واجد این صفت نیز هست. بدین ترتیب بخشی از تازگی شعر بیدل، نتیجه انعکاس اجزایی از همین فرهنگِ ناآشنا برای ما ست. غرابت موسیقایی شعر بیدل، گاه توجه خواننده را از هر چیز دیگر، از جمله «آنچه گفته می شود» باز می گرداند و خود موسیقی در مرکز توجه قرار می گیرد. همچنین در ارزیابی شعر از نظر میزان تناسب عناصر موسیقایی آن با محتوا، باید گفت اگر قصد شاعر انتقال احساسات و ادراکاتی پیچیده و نامأنوس و غریب و بی سابقه باشد، یقیناً بهره گیری از کیفیات آوایی با همین صفات، به معنی رعایت تناسب صورت و محتوا و سازگاری عناصر و اجزا با هدف اصلی است. بخشی از تأثر شعر بیدل از فرهنگ هندی، در دایره موسیقی و کیفیات آوایی شعر می-گنجد و از مسیر تدقیق در برخی عناصر موسیقایی غزلهای او از منظر عروض هندی و برخی ویژگیهای آوایی زبان هندی، می توان آن را توضیح داد. برای مثال برخی اوزان نادر شعر فارسی که بیدل به کار گرفته و همچنین ویژگیهای اغلب این وزنها، در عروض هندی موجود و با آن سازگار است و الگوی قافیه ای که بسامد نسبی آن در غزلهای بیدل در حد بسیار چشمگیری زیاد است، با کیفیات آوایی زبان هندی تناسب دارد. کلیدواژه ها: بیدل دهلوی، غزل، سبک هندی، عناصر موسیقایی شعر، وزن، قافیه، ردیف، زمین غزل.